Oκτώ ερωτήσεις και απαντήσεις για τη συμφωνία Ε.Ε.-Τουρκίας

Συκαμνιά Λέσβου, 24.11.2015. Φωτογραφία: Giles
Duley/UNHCR

Η προκαταρκτική συμφωνία Ε.Ε.-Τουρκίας για το προσφυγικό-2

του Πάτρικ Κίνγκσλεϋ και της Τζένιφερ Ράνκιν

μετάφραση: Δημήτρης Ιωάννου

Είναι νόμιμη η επιστροφή στην Τουρκία των ανθρώπων που φτάνουν στην Ελλάδα;

Η Συνθήκη του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες του 1951 απαγορεύει τις απελάσεις, εκτός αν γίνονται για λόγους δημόσιας τάξης. Οι διεθνείς κανόνες ασύλου ορίζουν πως όλες οι αιτήσεις πρέπει να εξετάζονται κανονικά, και πως δεν επιτρέπεται οι αιτούντες άσυλο να επιστρέφονται σε μια χώρα που δεν προσφέρει την προσήκουσα προστασία. Για την πρόσφατη συμφωνία, ο Μπιλ Φρέλικ, εκ μέρους του Human Rights Watch, είπε τα εξής: «Τα συμβαλλόμενα μέρη άφησαν αδιευκρίνιστο το πώς οι εξατομικευμένες ανάγκες διεθνούς προστασίας θα αξιολογηθούν με δίκαιο τρόπο κατά τη διάρκεια των μαζικών και γρήγορων απελάσεων που συμφωνήθηκαν».

Το σχέδιο δεν είναι καν συμβατό με τους κανόνες της ίδιας της Ε.Ε.: το άρθρο 19 του Χάρτη της Ε.Ε. για τα Θεμελιώδη Δικαιώματα απαγορεύει τις μαζικές απελάσεις.

Μπορεί η Τουρκία να θεωρηθεί όντως «ασφαλής χώρα» για την επιστροφή προσφύγων;

Παρότι η Τουρκία έχει κυρώσει τη Συνθήκη του 1951 για τους Πρόσφυγες, είναι η μόνη χώρα στον κόσμο που την εφαρμόζει με γεωγραφικό προσδιορισμό, με συνέπεια προς το παρόν, σε αυτήν, να απολαμβάνουν εγγυημένο προσφυγικό καθεστώς μόνον οι Ευρωπαίοι. Ενώ οι Σύροι έχουν το δικαίωμα διεθνούς προστασίας στην Τουρκία, άλλοι πρόσφυγες πολέμου όπως οι Αφγανοί και οι Ιρακινοί, δεν το έχουν. Η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες εκφράζει την ανησυχία πως υπάρχει κίνδυνος ακόμα και Σύροι πρόσφυγες να μείνουν απροστάτευτοι και να σταλούν πίσω σε εμπόλεμες περιοχές.

Ερωτηθείς γι’ αυτό το ενδεχόμενο, ο Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ζαν Κλοντ Γιούνκερ επέμεινε ότι το σχέδιο είναι νόμιμο: η Ελλάδα έχει χαρακτηρίσει την Τουρκία «ασφαλή τρίτη χώρα», οπότε η πολιτική επιστροφών είναι νόμιμη. Ωστόσο, οι διεθνείς οργανισμοί που ασχολούνται με τα ανθρώπινα δικαιώματα επιμένουν ότι οι σχεδιαζόμενες επιστροφές θα είναι σχεδόν σίγουρα παράνομες.

Η Διεθνής Αμνηστία λέει πως ο χαρακτηρισμός της Τουρκίας ως «ασφαλούς» χώρας είναι παράλογος. «Η Τουρκία έχει επαναπροωθήσει πρόσφυγες στη Συρία και πολλοί πρόσφυγες παραμένουν στη χώρα σε άθλιες συνθήκες χωρίς επαρκή στέγαση», είπε η Ιβέρνα Μακ Γκόουαν, επικεφαλής του ευρωπαϊκού γραφείου της οργάνωσης. «Σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθεί η Τουρκία “ασφαλής τρίτη χώρα” προκειμένου η Ε.Ε. να βολευτεί εξάγοντας σε αυτήν τις δικές της υποχρεώσεις».

Τι περιλαμβάνει η συμφωνία; 

Ακούγεται αρκετά απλό: για κάθε έναν Σύριο πρόσφυγα που θα επιστρέφει στην Τουρκία από τα ελληνικά νησιά, ένας άλλος Σύριος πρόσφυγας θα μεταφέρεται κατ’ ευθείαν από την Τουρκία σε κάποια ευρωπαϊκή χώρα.

Το σχέδιο «ένας μέσα, ένας έξω» που προσυμφωνήθηκε από την Ε.Ε. και την Τουρκία χαιρετίστηκε από τους Ευρωπαίους ηγέτες ως «επαναστατικό». Αλλά εκτός από τα πολύπλοκα νομικά και ηθικά ζητήματα που εγείρει, δημιουργεί και μια σειρά πρακτικών ερωτημάτων.

Πόσους ανθρώπους θα αφορά το σχέδιο ανταλλαγής; Πότε θα ξεκινήσει; Αυτές είναι δύο μόνο από τις ερωτήσεις που οι αξιωματούχοι της Ε.Ε. ελπίζουν να ξεδιαλύνουν πριν από τη Σύνοδο Κορυφής στις 17-18 Μαρτίου.

Το σχέδιο επίσης αφορά μόνο Σύριους. Αφγανοί, Πακιστανοί και όσοι άλλοι δεν κριθούν δικαιούχοι ευρωπαϊκής προστασίας μπορούν να επιστρέφονται στην Τουρκία υπό όρους που επίσης προδιαγράφονται στη συμφωνία. Άλλες ομάδες, όπως οι Ιρακινοί, ίσως να έχουν καλύτερη τύχη να τους δοθεί άσυλο στην Ευρώπη.

Πόσο σύντομα μπορεί να εφαρμοστεί;

Η συμφωνία έχει ακόμα σημεία προς διευκρίνιση, αλλά η πλήρης εφαρμογή της μπορεί να πάρει μήνες –ή και να μη γίνει ποτέ.

Είναι ενδεικτικό πως η Ελλάδα και η Τουρκία έχουν υπογράψει μια συμφωνία επανεισδοχής (που ακόμα ισχύει) από το 2002, αλλά ακόμα δεν έχει εφαρμοστεί πλήρως λόγω διαφωνιών μεταξύ των δύο χωρών. Είναι βέβαιο ότι και η τωρινή ευρωπαϊκή συμφωνία θα αντιμετωπίσει παρόμοια εμπόδια από δικαστικές προσφυγές που θα προκύψουν τόσο από μεμονωμένους πρόσφυγες όσο και από διεθνείς οργανισμούς.

Εν τω μεταξύ, οι ελληνικές υπηρεσίες ασύλου λειτουργούν, σύμφωνα με τους ντόπιους αρμόδιους, με το ένα τρίτο του προβλεπόμενου προσωπικού, κάτι που σημαίνει ότι η όλη διαδικασία επιστροφής τόσο μεγάλου αριθμού προσφύγων θα καθυστερήσει κι άλλο.

Τα ευρωπαϊκή κράτη θα χρειαστεί να βοηθήσουν την Ελλάδα –αλλά η συμβολή τους στα τρέχοντα σχέδια, όπως το αποτυχημένο πρόγραμμα μετεγκατάστασης, έχει μέχρι τώρα υπάρξει μηδαμινή, και αυτό δεν είναι καλός οιωνός για την απαιτούμενη μελλοντική συνεργασία μεταξύ τους.

Ποια είναι τα νομικά και πρακτικά προβλήματα;

Με νομικούς όρους, η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες δήλωσε ότι η συμφωνία θα αποδειχθεί ανεφάρμοστη, γιατί αντίκειται σε βασικές αρχές της Συνθήκης του 1951. Υπό τους όρους της Συνθήκης, οι αιτήσεις ασύλου πρέπει να εξετάζονται σε ατομική βάση και όχι να υπόκεινται σε καθολικές πολιτικές. Επίσης, οι πρόσφυγες δεν πρέπει να επιστρέφονται σε χώρες που δεν μπορούν να εγγυηθούν τα δικαιώματά τους –ανάμεσα στις χώρες αυτές, σύμφωνα με τους διεθνείς οργανισμούς, περιλαμβάνεται και η Τουρκία. Οι οργανώσεις δικαιωμάτων κατηγορούν εδώ και καιρό την Τουρκία για αυθαίρετες κρατήσεις προσφύγων, για επαναπροωθήσεις τους σε επικίνδυνες χώρες, όπως η ίδια η Συρία, και, τέλος, για παρεμπόδιση της πρόσβασής τους στην αγορά εργασίας.

Με πρακτικούς όρους, το σχέδιο θα μπορούσε τελικά να ενθαρρύνει τους πρόσφυγες να περνούν στην Ελλάδα και να αποθαρρύνει την Τουρκία από το να τους εμποδίζει. Αν η Ε.Ε. δεχθεί μόνο όσους πρόσφυγες φτάσουν σε ευρωπαϊκό έδαφος και μετά επιστραφούν στην Τουρκία, τότε τόσο οι πρόσφυγες όσο και οι Τούρκοι έχουν μεγαλύτερο κίνητρο να διασφαλίσουν ότι θα φτάσουν στην Ελλάδα όσο περισσότεροι πρόσφυγες γίνεται.

Η Ε.Ε. απαντά πως αυτοί που θα περνούν στην Ελλάδα από θαλάσσης θα καταλήγουν στο τέλος της ουράς των δικαιούχων κανονικής επανεγκατάστασης — κι έτσι κι αυτό θα αποτελεί αντικίνητρο για να κάνουν το ταξίδι. Ωστόσο, θα είναι δύσκολο να τηρηθεί αυτή η σειρά αν οι πρόσφυγες επιστρέφονται αμέσως στην Τουρκία χωρίς να καταγράφονται επίσημα — και η τωρινή εκδοχή του σχεδίου υπονοεί ότι σε πολλές περιπτώσεις θα γίνεται ακριβώς αυτό.

Επιπλέον, ακόμα και αν ο αποτρεπτικός παράγοντας λειτουργήσει απολύτως ικανοποιητικά, μπορεί απλώς να ενθαρρύνει τους πρόσφυγες να δοκιμάσουν διαφορετικούς δρόμους — μέσω της Βουλγαρίας, της Μαύρης Θάλασσας ή διαμέσου της Μεσογείου προς την Ιταλία. Όταν τον περασμένο χειμώνα κάποιοι Σύροι έφτασαν μέχρι τον Αρκτικό Κύκλο προκειμένου να περάσουν στη Νορβηγία, καταλαβαίνει κανείς πόσο απίθανο είναι να αποθαρρυνθούν για πολύ οι πρόσφυγες.

Ποιες ευρωπαϊκές χώρες θα δεχθούν τους πρόσφυγες από την Τουρκία;

Κάποιος Ευρωπαίος διπλωμάτης, επικαλούμενος την πρότερη εμπειρία, προέβλεψε ότι το σχέδιο είναι πιθανό να τεθεί σε εθελοντική βάση, με πολλές ευρωπαϊκές κυβερνήσεις να αρνούνται να δεχθούν έστω και έναν πρόσφυγα. Υπό το υπάρχον εθελοντικό σχέδιο, που προέβλεπε τη μετεγκατάσταση 22.000 προσφύγων εντός δύο ετών, περίπου 3.400 άνθρωποι εγκαταστάθηκαν σε 10 ευρωπαϊκές χώρες, περιλαμβανομένης της Αυστρίας, της Βρετανίας και της (εκτός Ε.Ε.) Ελβετίας.

Η Υ.Α. λέει ότι οι αριθμοί αυτοί αντιπροσωπεύουν ένα ελάχιστο κλάσμα των εκατομμυρίων εκτοπισμένων ανθρώπων που έχουν καταφύγει στο Λίβανο και στην Τουρκία, αλλά το σχέδιο αποτέλεσε μια μικρή βελτίωση σε σχέση με το υποχρεωτικό αντίστοιχό του, υπό το οποίο μετεγκαταστάθηκαν μόλις 660 πρόσφυγες.

Τι θα συμβεί μέχρι να εφαρμοστεί η συμφωνία, κι ενώ όλο και περισσότεροι πρόσφυγες φτάνουν στην Ελλάδα;

Καθώς η συμφωνία ακόμα διαμορφώνεται, περισσότεροι πρόσφυγες θα συνεχίσουν να έρχονται στην Ελλάδα — ο τρέχων ρυθμός είναι 2.000-3.000 χιλιάδες την ημέρα. Αν η Ε.Ε. και η Τουρκία δεν καταφέρουν να οριστικοποιήσουν τη συμφωνία έστω και σε δύο μήνες, άλλοι 200.000 άνθρωποι μπορεί να έχουν φτάσει στην Ελλάδα, και να εγκλωβιστούν εκεί εξαιτίας των κλειστών συνόρων από την πλευρά της ΠΓΔΜ.

Αυτό, ωστόσο, ισχύει μόνον εάν τα Βαλκάνια μπορούν να αποκλείσουν την Ελλάδα: η ΠΓΔΜ δεν είναι ο μόνος δρόμος προς τον Βορρά. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν κατέρρευσε η αλβανική κυβέρνηση, περισσότεροι από 250.000 Αλβανοί πέρασαν στην Ελλάδα από την ορεινή συνοριογραμμή. Οι εργαζόμενοι στις ανθρωπιστικές οργανώσεις αναφέρουν πως κάποιοι Σύροι έχουν ήδη αρχίσει να δοκιμάζουν τον ίδιο δρόμο. Κάποιοι επίσης μπορεί να πάρουν το παλιό θαλάσσιο λαθρεμπορικό αλβανο-ιταλικό δρομολόγιο, που στη δεκαετία του 1990 χρησιμοποιήθηκε από πολλούς αιτούντες άσυλο. Υπάρχει ακόμη και η Βουλγαρία, την οποία προσπάθησαν να διασχίσουν τουλάχιστον 30.000 πρόσφυγες το 2015, παρά τον ψηλό φράχτη που διατρέχει μεγάλα τμήματα των συνόρων της.

Τι απαιτεί η Τουρκία ως αντάλλαγμα;

Η υπόσχεση της Τουρκίας να πάρει πίσω απ’ την Ευρώπη πρόσφυγες και οικονομικούς μετανάστες δεν δίνεται χωρίς ανταλλάγματα. Το μεγάλο έπαθλο είναι η χαλάρωση των περιορισμών για χορήγηση βίζας σε 75 εκατομμύρια Τούρκους που θα μπορούν να μετακινούνται ελεύθερα στον ενιαίο ευρωπαϊκό χώρο Σένγκεν των 26 κρατών μελών από το τέλος Ιουνίου, αντί για τον Οκτώβριο όπως είχε συμφωνηθεί αρχικά. Η Τουρκία επιθυμεί επίσης την επανέναρξη των ενταξιακών διαπραγματεύσεων σε πέντε περιοχές πολιτικής («κεφάλαια» στη γλώσσα της Ε.Ε.), αντί για τις δύο που είχαν αρχικά προσφερθεί.

Ούτε το θέμα της βίζας ούτε η επανέναρξη της ενταξιακής διαδικασίας θα είναι εύκολα ζητήματα. Η Κύπρος εμποδίζει τις ενταξιακές συνομιλίες για χρόνια λόγω της παρουσίας τουρκικών στρατευμάτων στο βόρειο τμήμα του νησιού. Όπως είπε η Γερμανίδα καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ, η προσπάθεια να πειστεί η κυπριακή κυβέρνηση να συμφωνήσει στο άνοιγμα των κεφαλαίων ένταξης της Τουρκίας θα είναι μια «μάχη στην ανηφορική πλευρά του λόφου».

Το κυπριακό βέτο ρίχνει τη σκιά του και στην απελευθέρωση της βίζας, όπου υπάρχει ήδη ένας μακρύς κατάλογος γραφειοκρατικών εμποδίων που πρέπει να ξεπεραστούν. Σε σύγκριση με αυτά, ακόμα και ο διπλασιασμός της ευρωπαϊκής βοήθειας για τους πρόσφυγες στην Τουρκία, από 3 σε 6 δισ. ευρώ, μοιάζει ευκολότερος.

Οι δύο πρώτες ερωτήσεις προέρχονται από το δημοσίευμα του «Independent», «EU-Turkey deal Q&A» (8.3.2016). Οι υπόλοιπες από το δημοσίευμα των δημοσιογράφων Patrick Kingsley και της Jennifer Rankin, «EU-Turkey refugee deal — Q&A» («Τhe Guardian», 8.3.2016)

πηγή: enthemata.wordpress.com