Ο πολιτικός στοχασμός Νεοελλήνων συγγραφέων (Κοραής, Τερτσέτης, Παπαρρηγόπουλος, Πολυλάς, Καβάφης)

"Αναδημοσιεύσεις από τον Κόσμο της Ν. Φιλαδέλφειας" http://www.kosmosnf.gr

Όσα καταχωρώ σήμερα στον «Κόσμο της Ν. Φιλαδέλφειας» αναφέρονται σε μια δραστηριότητα της Παντείου Ανωτάτης Σχολής Πολιτικών Επιστημών στα 1966-1967, και τα απέσπασα από μια παρουσίαση της ομότιτλης με τον τίτλο μου έκδοσης του Παντείου το έτος 1977 που περιείχε τις διαλέξεις της Αικ. Κουμαριανού, του Αλ. Δεσποτόπουλου, του Κ.Θ. Δημαρά, του Κ. Δαφνή και του Γ.Π. Σαββίδη για τον Κοραή, τον Τερτσέτη, τον Παπαρρηγόπουλο, τον Πολυλά και τον Καβάφη αντίστοιχα – η παρουσίαση αυτή ήταν του Αλέξη Πολίτη και έχει δημοσιευθεί στο «Διαβάζω» (Τεύχος 10, Ιανουάριος Φεβρουάριος 1978):

«Την χρονιά 1966-1967 οργανώθηκαν στην Πάντειο εφτά διαλέξεις με τον κοινό αυτό τίτλο· το πολιτικό πραξικόπημα, που ακολούθησε, εμπόδισε την προσπάθεια να ολοκληρωθεί. Έτσι, μόλις σήμερα τυπώθηκαν πέντε από τις διαλέξεις (οι άλλες δύο δεν ενσωματώθηκαν τελικά στο βιβλίο). Με τα δέκα χρόνια που μεσολάβησαν, προικίστηκαν οι ομιλίες εκείνες με μιαν αθέλητη ιστορική διάσταση. Πρώτοι και καλύτεροι το εννόησαν αυτό οι ίδιοι οι ομιλητές: «Αντίθετα απ” ό,τι συνηθίζω όταν φέρνω στην έντυπη δημοσιότητα παλαιότερες εργασίες μου, δεν έκανα στην περίπτωση αυτήν βαθειά επεξεργασία, γιατί πιστεύω ότι – όσο μικρή κι αν είναι η σημασία του – αποτελεί πάντως ένα τεκμήριο, μια μαρτυρία για το πνεύμα της Ελληνικής λογιοσύνης αμέσως πριν από τις 21 Απριλίου του 1967″.


Αυτό σημειώνει ο Κ.Θ. Δημαράς για την έκδοση του κειμένου του· ανάλογα σημειώματα προσθέτουν κι άλλοι δυο από τους ομιλητές. Ο συλλογικός τόμος λοιπόν πρέπει να ιδωθεί και σαν τεκμήριο για μια προσπάθεια παλιότερη, μια και πέρα από το άθροισμα των μελετών προσφέρει πρώτα-πρώτα το στίγμα μιας εποχής.

Το πρώτο που διαπιστώνει κανείς είναι πως η απόπειρα της Παντείου το 1967 αποτελούσε καινοτομία για Ακαδημαϊκό Ίδρυμα. Ως τότε η επίσημη άποψη αγνοούσε συστηματικά τον «πολιτικό» στοχασμό ενός συγγραφέα, και είτε τον κάλυπτε με τον «εθνικό» μανδύα (άλλωστε δεν θεωρούσε και στον απλό πολίτη την ύπαρξη πολιτικής σκέψης σαν τεκμήριο αντεθνισμού;), είτε τον παραμέριζε, υπερτονίζοντας περήφανα την προτεραιότητα της λογοτεχνίας.

Η δεύτερη διαπίστωση είναι δυστυχώς κοινός τόπος: μόλις το σκληρό, απολίτικο δήθεν οικοδόμημα της μεταπολεμικής Δεξιάς άρχισε να εμφανίζει κι αυτές τις λιγοστές ρωγμές, χρειάστηκε να επέμβει η απροκάλυπτη βία για να το ξαναχτίσει στερεότερο.

Η τρίτη διαπίστωση είναι η αλλαγή ακριβώς που συντελέστηκε εν τω μεταξύ στις αντιλήψεις μας για το αντικείμενο καθαυτό: η πολιτική σκέψη των συγγραφέων, η ιδεολογία τους αποτελεί πια το κύριο ενδιαφέρον για ένα ευρύ κοινό. Και όσο πιο πολύ συσχετίζουμε την θέαση του παρελθόντος που έχουμε οι ίδιοι με άλλες, παλαιότερες ή διαφορετικές, οξύνουμε το αισθητήριό μας το ιστορικό. Η αλλαγή της ιστορικής προοπτικής σημαίνει αλλαγή στις συνδέσεις και αποσυνδέσεις των γεγονότων.

Μάλιστα η πολυφωνία του μικρού αυτού τόμου (118 Σελ.) είναι εξαιρετικά πρόσφορη για συγκριτικές αναγνώσεις. Γιατί καθώς ο Κοραής, ο Τερτσέτης, ο Παπαρρηγόπουλος, ο Πολυλάς και ο Καβάφης, τα πρόσωπα δηλαδή που ερευνώνται, παρουσιάζουν διαδοχικές χρονικές επικαλύψεις, μπορούμε να προσέξουμε τις διαφορετικές προσεγγίσεις του κάθε ομιλητή προς το θέμα του: η σχετικότητα των απόψεων αποτελεί ακριβώς ένα πρώτο κέρδος. Βέβαια κάποιες απόψεις θα μας κερδίσουν περισσότερο, κάποια προσέγγιση θα μας φανεί πιο πιθανή. Ωστόσο με την σύγκριση η γνώση γίνεται πιο στέρεη, καθώς μπαίνει στα πραγματικά της πλαίσια, και εξάλλου επιτρέπει γονιμότερες προεκτάσεις».

Κώστας Π. Παντελόγλου