Να το πάρει το ρέμα; (με αφορμή τις τελευταίες εξελίξεις στο ρέμα της Πικροδάφνης)

του Τάσου Κεφαλά 

μέλος του Δικτύου πολιτών για τη διάσωση του ρέματος της Πικροδάφνης

Την άνοιξη του 2014 η κυβέρνηση Σαμαρά ψήφιζε το ν. 4258, με τίτλο «Διαδικασία οριοθέτησης και ρυθμίσεις θεμάτων για τα υδατορέματα – ρυθμίσεις Πολεοδομικής νομοθεσίας και άλλες διατάξεις». Ο νόμος έφερνε μια σημαντική αρνητική αλλαγή επιτρέποντας την τμηματική οριοθέτηση των υδατορεμάτων. Μαζί και μια σειρά άλλες ρυθμίσεις που περιόριζαν το εύρος της προστασίας τους.

Την εποχή εκείνη η ELDORADO GOLD, αφού πρώτα είχε εξασφαλίσει την περιβαλλοντική αδειοδότηση, είχε αρχίσει να προωθεί με ιλιγγιώδη ταχύτητα τα έργα της εξόρυξης χρυσού στις Σκουριές, μέρος των οποίων ήταν η κατασκευή των χώρων απόθεσης τελμάτων, στα ρέματα «Λοτσάνικο» και «Λάκκος Καρατζά», για τα οποία χρειάζονταν η οριοθέτησή τους (κανονικά, πριν την περιβαλλοντική αδειοδότηση). Ο ευκολότερος τρόπος ήταν η μερική – σημειακή οριοθέτηση των ρεμάτων. Σε κάποιο άλλο σημείο της χώρας, στο Γραμματικό, η περιφέρεια Αττικής κατασκεύαζε ένα νέο ΧΥΤΑ πάνω σε ρέμα, γεγονός που θεωρήθηκε κραυγαλέα παρανομία. Για την αποφυγή ανεπιθύμητων εμπλοκών και αυτό το εμπόδιο έπρεπε να φύγει από τη μέση. Οπότε δεν ήταν δύσκολο να αντιληφθεί κανείς την άμεση σκοπιμότητα του ν. 4258/2014.

Μόνο που η σκοπιμότητα ψήφισης του συγκεκριμένου νόμου δεν περιορίζονταν στις παραπάνω δύο περιπτώσεις. Επιδίωξη ήταν να συγκαλυφθούν παρανομίες και να διευκολυνθούν νέες επεμβάσεις σε πολλά άλλα ρέματα. Η εφημερίδα «Αυγή», τον Ιούλιο του 2014 έγραφε: «Ως πλυντήριο αναδρομικού ξεπλύματος παρανομιών εις βάρος των ρεμάτων αποδεικνύεται πως λειτουργεί ο νόμος 4258/2014». Γιατί φτάσαμε, όμως, στο σημείο τα ρέματα να συνδυάζονται με αυθαιρεσίες, με παρανομίες και με προβλήματα;

Τα ρέματα σαν εχθρός της ανθρώπινης δραστηριότητας

Φτάσαμε σε αυτό το σημείο επειδή τα ρέματα αντιμετωπίστηκαν, αφενός με απρονοησία και επιπολαιότητα και, αφετέρου, επειδή αντιμετωπίστηκαν -σε πολλές περιπτώσεις- «εχθρικά». Αντί να εκτιμηθεί και να αξιοποιηθεί ο αναντικατάστατος ρόλος τους στην αντιπλημμυρική προστασία  και στη διατήρηση σημαντικού μέρους της πανίδας και της χλωρίδας, αντιμετωπίστηκαν σαν εμπόδιο στην ανθρώπινη δραστηριότητα και όχι σαν φυσικός σύμμαχος. Και όχι μόνο τα ρέματα, αλλά γενικότερα τα ποτάμια και υδατικά συστήματα, όπως οι λίμνες. Μερικές από τις κυριότερες συμπεριφορές και πρακτικές, που καθόρισαν αυτού του είδους την αντιμετώπιση είναι οι εξής:

• Η συστηματική αποψίλωση δασικών εκτάσεων, κυρίως λόγω των πυρκαγιών, που οδηγεί σε πρόσθετη επιβάρυνση των ρεμάτων, με αποτέλεσμα συχνότερη εμφάνιση πλημμυρικών φαινομένων.
• Η χρήση των ρεμάτων και των ποταμών σαν αποδεκτών στερεών και υγρών αποβλήτων. Μπάζα, αστικά λύματα, βιομηχανικά στερεά και υγρά απόβλητα περιορίζουν την παροχευτική ικανότητα ρεμάτων και ποταμών και ρυπαίνουν τα νερά τους. Να μιλήσουμε για τον Ασωπό ποταμό, για τον Αλφειό ποταμό ή για τη λίμνη Κορώνεια;
• Η πίεση της αστικής ανάπτυξης, η οποία έχει προκαλέσει σοβαρότατα τραύματα, ιδιαίτερα στα ρέματα που διασχίζουν τον αστικό ιστό. Εκτεταμένες επιχωματώσεις για την κατασκευή δρόμων και για το χτίσιμο αυθαίρετων κατασκευών (βιοτεχνιών, μικροκατοικιών, αλλά και πολυκατοικιών) έχουν επηρεάσει τα φυσικά χαρακτηριστικά τους και τη διαδρομή τους. Σε κάποιες περιπτώσεις έχουμε ολοκληρωτικό μπάζωμα και εξαφάνιση των ρεμάτων και σε άλλες μερική, με τη μετατροπή τους σε κλειστούς αγωγούς ομβρίων. Μια νέα «μόδα» είναι η τσιμεντοποίηση της κοίτης και των πρανών των ρεμάτων ή η επικάλυψή τους με τα γνωστά συρματοκιβώτια ή «σαραζανέτια». Αυξάνουν την ταχύτητα της ροής του νερού και προκαλούν διαβρώσεις και καταπτώσεις πρανών και δένδρων.
• Η τάση συγκάλυψης αυθαιρεσιών και παρανομιών από την πολιτεία και την τοπική αυτοδιοίκηση. Άλλοτε από έλλειψη διάθεσης σύγκρουσης με συμφέροντα -μικρότερα ή μεγαλύτερα- και άλλοτε κάτω από το βάρος μικροπολιτικών – ψηφοθηρικών επιλογών.

Το ρέμα της Πικροδάφνης ….

Το ρέμα της Πικροδάφνης είναι μια περίπτωση αστικού ρέματος, που έχει βιώσει όλες τις παραπάνω συμπεριφορές και πρακτικές. Ο Υμηττός έχει υποστεί αλλεπάλληλες πυρκαγιές και αδυνατεί να συγκρατήσει τις ποσότητες νερών που, άλλοτε, συγκρατούσε. Αστικά λύματα -μερικές φορές και εξ αιτίας διαρροών από αγωγούς της ΕΥΔΑΠ- και λύματα βιοτεχνιών το ρυπαίνουν, αν και όχι στην ίδια έκταση με το παρελθόν. Πλήθος αυθαίρετων κατασκευών, κάποιες φορές και από τους δήμους, κατασκευή και διαπλάτυνση δρόμων έχουν αλλοιώσει την κοίτη και τη μορφολογία του. Προβλήματα (μη) καθαρισμού του ρέματος δημιουργούν κλίμα δυσφορίας στους κατοίκους των παραρεμάτιων περιοχών και τους προδιαθέτουν ευνοϊκά σε σχέδια βίαιων επεμβάσεων και τσιμεντοποίησής του. Κι όμως, το ρέμα της Πικροδάφνης είναι ευλογία για τους τέσσερις δήμους που διασχίζει  και θα μπορούσε να αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα πλεονεκτήματά τους, αν αντιμετωπιστεί με φρόνηση και με τη φροντίδα που του αξίζει. Ποια είναι, όμως, τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του ρέματος της Πικροδάφνης;

Το ρέμα της Πικροδάφνης πηγάζει από τις δυτικές υπώρειες του Υμηττού, στην περιοχή του Καρέα και εκτείνεται μαζί με τους παραποτάμους του μέσα στα όρια των Δήμων Βύρωνα, Ηλιούπολης, Αγίου Δημητρίου, Αλίμου και Π. Φαλήρου. Το συνολικό μήκος του ρέματος είναι περίπου 9 χιλιόμετρα, η δε λεκάνη απορροής του καταλαμβάνει έκταση 22,5 τετραγ. χιλιόμετρα. Το μεγαλύτερο μέρος του ρέματος παραμένει ανοιχτό, εκτός από ένα τμήμα του στην Ηλιούπολη και η παλιά κοίτη στον Καρέα. Το ρέμα της Πικροδάφνης αποτελεί μια γραμμική όαση στα νότια προάστια της Αθήνας. Με τρεχούμενα νερά όλο το έτος, με ζώα, φυτά και με μια πλούσια παρόχθια βλάστηση, που δείχνουν τη δύναμη που κρύβει, βελτιώνουν την αισθητική του τοπίου και δίνουν ευκαιρίες για αναψυχή, μοναδικές για το αστικό περιβάλλον. Λειτουργεί σαν φυσικός αεραγωγός και συμβάλλει στη διατήρηση του μικροκλίματος της περιοχής.

Για τους λόγους αυτούς, έχει τεράστια οικολογική αξία για τις πόλεις μας, η δε προστασία και φυσική αποκατάστασή του αποτελεί αναγκαιότητα. Η σημαντική περιβαλλοντική και αισθητική αξία του ρέματος της Πικροδάφνης για όλο το Λεκανοπέδιο της Αττικής έχει αναγνωριστεί και από το ΥΠΕΧΩΔΕ, με απόφαση με την οποία χαρακτηρίστηκε ως «ιδιαίτερου περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος» (ΦΕΚ 181 Δ΄/ 1983).

… και οι νέες πιέσεις

Εδώ και τρεις δεκαετίες, σχεδόν, το ρέμα της Πικροδάφνης έχει μπει στη «δίνη» μιας σειράς βίαιων επεμβάσεων. Στα χαρτιά και στις προθέσεις, στόχος ήταν η προστασία και η ανάδειξη της ρεματιάς της Πικροδάφνης. Στην πράξη, αυτό που είδαμε ήταν διαδοχικές μελέτες, οι οποίες οδηγούσαν πάντα σε επεμβάσεις που αλλοίωναν τη φυσιογνωμία του ρέματος. Κι ας είχε χαρακτηριστεί σαν «προστατευόμενος φυσικός σχηματισμός». Κι ας υπήρχε υπουργική απόφαση, που για κάποια χρόνια απαγόρευε «κάθε επέμβαση και δραστηριότητα που μπορεί να έχει σαν αποτέλεσμα την αλλοίωση της φυσικής ροής των υδάτων και της μορφής του τοπίου και του γεωφυσικού ανάγλυφου κατά μήκος της ρεματιάς». Και όλα αυτά χωρίς να έχει προηγηθεί η οριοθέτηση του ρέματος στη φυσική του μορφή, που είναι αναγκαία προϋπόθεση για οποιουδήποτε είδους παρέμβαση. Να σκεφτούμε μόνο πως, στους αρχικούς σχεδιασμούς του 1985, προβλέπονταν κάλυψη του ρέματος, κατασκευή ευθυγραμμισμένου κλειστού αγωγού ομβρίων και, πάνω από αυτόν, δρόμου με 4 λωρίδες κυκλοφορίας και ενδιάμεση νησίδα!!!

Αυτό το έκτρωμα, ευτυχώς, δεν υλοποιήθηκε. Δεν αποφεύχθηκε, όμως, ένα πρώτο μεγάλο πλήγμα στο ρέμα από τη δημοτική αρχή της Ηλιούπολης, όταν ξεκίνησε το 2000 ένα έργο μετατροπής ενός φυσικού αγωγού σε τεχνητό αγωγό από τσιμέντο και πέτρα, εξαφανίζοντας κάθε ίχνος ζωής στο ρέμα. Με πολύ κόπο, με πολλούς αγώνες και με τη βοήθεια του Συμβουλίου της Επικρατείας, οι κάτοικοι της Ηλιούπολης κατάφεραν να σώσουν τα τελευταία  200 μέτρα πριν τη Λ. Βουλιαγμένης, από τα συνολικά 700 μέτρα του τμήματος του ρέματος, που έχει απομείνει ανοιχτό στην Ηλιούπολη.

Ένα δεύτερο πλήγμα υλοποιείται αυτή τη στιγμή με ένα αντιπλημμυρικό έργο που προωθεί -και πάλι- ο δήμος Ηλιούπολης, σε συνεργασία με την περιφέρεια Αττικής. Μόνο που το μεγαλύτερο μέρος των ομβρίων, που θα παροχετεύονται στο ρέμα της Πικροδάφνης (με τους γνωστούς σαν αγωγούς Σ2 και Σ3) είναι νερά που έπρεπε να διοχετευτούν σε άλλο ρέμα (Τραχώνων), αφού προέρχονται από τη δική του λεκάνη απορροής. Δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο προϋποθέσεις για πλημμυρικά φαινόμενα στις παρακάτω περιοχές.

Η δυνατότητα της τμηματικής οριοθέτησης, μαζί με τη δυνατότητα εκτέλεσης έργων διευθέτησης – ανάπλασης, πριν από την οριοθέτηση, «έλυσαν τα χέρια» του δήμου Ηλιούπολης και της περιφέρειας Αττικής να προχωρήσουν νέες εκτεταμένες βίαιες επεμβάσεις στα τμήματα του ρέματος που δεν έχουν καλυφθεί ή τσιμεντοποιηθεί. Πιο συγκεκριμένα:

• Ο δήμος Ηλιούπολης προωθεί νέα έργα «διευθέτησης» στο τμήμα των 200 μέτρων που διασώθηκαν, πάνω από τη Λ. Βουλιαγμένης. Με το πρόσχημα ότι πρόκειται για μια πιο ήπια επέμβαση -σε σχέση με αυτήν του 2000- κατόρθωσε να εξασφαλίσει περιβαλλοντική αδειοδότηση από την αποκεντρωμένη διοίκηση Αττικής, το Σεπτέμβρη του 2014.
• Η περιφέρεια Αττικής προωθεί έργα «διευθέτησης» για το τμήμα του ρέματος από τη Λ. Βουλιαγμένης, μέχρι την εκβολή στο Έδεμ, μήκους επτά (7), περίπου, χιλιομέτρων. Η μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων πήρε θετική γνωμοδότηση από το σημερινό περιφερειακό συμβούλιο (30/8/2016) και στη συνέχεια εγκρίθηκε από την αποκεντρωμένη διοίκηση Αττικής (9/11/2016). Ο σχεδιασμός περιλαμβάνει εκτεταμένες, βίαιες επεμβάσεις στο φυσικό οικοσύστημα του ρέματος, μέρος των οποίων είναι η κοπή εκατοντάδων δένδρων (776 από τα 1.000 που υπάρχουν στα όρια των έργων που σχεδιάζονται) και η μετατροπή του ρέματος σε εγκιβωτισμένο ανοιχτό οχετό, ούτε αντικαθιστώντας τη φυσική κοίτη του ρέματος με τα γνωστά σαραζανέτια – συρματοκιβώτια σε μήκος πολλών χιλιομέτρων (μόνο στα όρια του δήμου Αγίου Δημητρίου σε μήκος 6.245,8 μέτρων, από τα συνολικά 6.581,4 μέτρα των πρανών του ρέματος).

Στραβά αρμενίζουνε …

Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι η περιφέρεια Αττικής και οι τρεις από τις τέσσερις δημοτικές αρχές -ο δήμος Αγίου Δημητρίου έχει διαφοροποιηθεί-, που συμπλέουν μαζί της, έχουν κάνει τη χειρότερη επιλογή. Υπερτονίζουν τον πλημμυρικό κίνδυνο, τις σημειακές καταπτώσεις και τα προβλήματα ρύπανσης, για τα οποία έχουν οι ίδιοι μεγάλο μέρος της ευθύνης, για να προωθήσουν μια καταστροφική επέμβαση. Αγνοώντας άλλες ήπιες πρακτικές, που συναντούν ευρεία αποδοχή σε άλλες χώρες.

Σύμφωνα με πρόσφατο δημοσίευμα της εφημερίδας «Καθημερινή» (26/11/2016):

«Τα ποτάμια μέσα στις πόλεις δεν μπορεί να είναι αυτοκινητόδρομοι, αγωγοί λυμάτων, υπόγειοι οχετοί ή εγκιβωτισμένα τσιμεντοφραγμένα, επικίνδυνα για πλημμυρικά φαινόμενα και διαμόρφωση ρυπογόνων εστιών. Μια νέα προσέγγιση ανάδειξης, ανοίγματος, απελευθέρωσης και επαναφοράς των φυσικών χαρακτηριστικών των ποταμιών και των λιμνών που βρίσκονται μέσα στις πόλεις, αναπτύσσεται σε πολλές χώρες της Ευρώπης, στέλνοντας μήνυμα και στην Ελλάδα που έχουμε θάψει, μπαζώσει και τσιμεντοποιήσει τα περισσότερα ποτάμια και ρέματα που διατρέχουν την Αθήνα και άλλες πόλεις. Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος, τουλάχιστον σε 17 ευρωπαϊκές πόλεις (μεταξύ αυτών η Μαδρίτη, η Βιέννη, το Oσλο, το Aαρχους, το Βουκουρέστι, η Λειψία) έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια παρεμβάσεις για την ανάδειξη των υδάτινων διαδρομών, σε μια ριζικά διαφορετική κατεύθυνση από τις προηγούμενες δεκαετίες. “Η αστικοποίηση έχει έρθει με υψηλό κόστος. Τα περισσότερα αστικά ποτάμια διοχετεύονταν σε κανάλια, θαμμένα ή περιορισμένα. Η εκβιομηχάνιση οδήγησε σε περαιτέρω υποβάθμιση, ενώ μετατράπηκαν σε υπόγειους οχετούς ρύπων και άλλων υγρών αποβλήτων, δημιουργώντας σημαντικά προβλήματα δημόσιας υγείας. Ο περιορισμός ή η μεταβολή της ροής των ποταμών έχει επίσης αυξημένους κινδύνους πλημμυρών”, αναφέρει στην έκθεσή του ο ΕΟΠ. Ωστόσο, οι βελτιώσεις στην επεξεργασία των λυμάτων και η μείωση των βιομηχανικών δραστηριοτήτων κατά τις τρεις τελευταίες δεκαετίες, έχουν αναβαθμίσει την ποιότητα των υδάτων και έχουν φέρει στο προσκήνιο το αίτημα για μια καλύτερη, πιο βιώσιμη ποιότητα ζωής. Σε αυτό μπορούν να συνεισφέρουν τα αστικά ποτάμια και οι λίμνες, παρέχοντας δημόσιο χώρο για αναψυχή και συμβάλλοντας στην αναβάθμιση του περιβάλλοντος”.

Αυτήν την προοπτική υπερασπίζεται και το τοπικό και το περιβαλλοντικό κίνημα για το ρέμα της Πικροδάφνης, παρά το δυσμενές περιβάλλον που έχει διαμορφωθεί. Το «Δίκτυο πολιτών για τη διάσωση του ρέματος της Πικροδάφνης», που έχει πάρει τη σκυτάλη από τις παλιότερες κινηματικές πρωτοβουλίες, μαζί με άλλες συλλογικότητες, περιβαλλοντικές οργανώσεις, επιστήμονες και τμήμα των αυτοδιοικητικών δυνάμεων, παλεύει για:

• την ακύρωση των περιβαλλοντικών αδειοδοτήσεων των νέων έργων «διευθέτησης»,
• την πραγματική οριοθέτηση του ρέματος στη φυσική του κοίτη, σύμφωνα και με την πλούσια νομολογία του ΣτΕ, πριν από οποιαδήποτε, ακόμη και την πιο ήπια, επέμβαση,
• τον επανασχεδιασμό της αντιπλημμυρικής προστασίας της Ηλιούπολης, με επιστημονικά και τεχνικά έγκυρο τρόπο, ώστε να μην αναπαράγει πλημμυρικά φαινόμενα στις άλλες παραρεμάτιες περιοχές.

πηγή: kokkoi.gr